Τον Ιούλιο του 1789 τα καταδυναστευμένα λαϊκά στρώματα στη Γαλλία, ελαυνόμενα από αισθήματα ασυγκράτητης εξαλλοσύνης και επαναστατικότητας, καταφέρνουν να κηρύξουν με πυγμή: «Εάλω η Βαστίλη» («Κυριεύθηκε η Βαστίλη»)! Αυτό το οχτάπυργο δεσμωτήριο, σύμβολο της μοναρχικής αυθαιρεσίας, είχε πλέον κυριευθεί και η συνακόλουθη επιτυχία της Γαλλικής Επανάστασης επισφραγίζεται με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη το 1793. Δυνάμει αυτής, και μεταξύ άλλων, «καθένας είχε το δικαίωμα να δημοσιεύει τις σκέψεις και τα φρονήματά του, με τον τύπο, τον προφορικό λόγο ή όπως αλλιώς νομίζει». Ποιός μπορούσε να προβλέψει ότι 227 χρόνια αργότερα το πολυπόθητο αυτό δικαίωμα, που παρακρατήθηκε από την βασιλική αυθαίρετη εξουσία, θα ενασκούνταν με τον ίδιο αυθαίρετο τρόπο και χωρίς ουσιαστικές έννομες συνέπειες;
O λόγος γίνεται, φυσικά, για το περιλάλητο γαλλικό σατιρικό περιοδικό «Charlie Hebdo», του οποίου η γελοιογραφία πριν από πέντε μήνες αποτέλεσε έναν ακόμη αποσταθεροποιητικό παράγοντα στις σχέσεις ανάμεσα στη Γαλλία και την Τουρκία αλλά και στον ισλαμικό κόσμο «εν συνόλω». Εξαιτίας αυτής της γελοιογραφίας ο τούρκος εισαγγελέας αιτήθηκε πριν από λίγες ημέρες την επιβολή ποινής φυλάκισης σε τέσσερις συνεργάτες του γαλλικού περιοδικού. Σε αυτό απεικονιζόταν ο Πρόεδρος της Τουρκίας με φιλήδονη διάθεση να αποκαλύπτει τους γλουτούς της συζύγου του, οι οποίοι ενσαρκώνουν τον ύστατο προφήτη του Ισλαμισμού, Μωάμεθ. Μάλιστα, η φιλονικία σε διεθνές επίπεδο κλιμακώθηκε περαιτέρω με την αδειοδότηση από τη γαλλική κυβέρνηση να φωτιστούν κυβερνητικά κτίρια με επίμαχα σαρκαστικά σκίτσα, που κατά διαστήματα το «Charlie Ηebdo» έχει εκδώσει. Πέρα από κάποιες εύληπτες πτυχές τους τα δύο παραπάνω γεγονότα μάς οδήγησαν σε μία χαοτική προσπάθεια αμοιβαίας οριοθέτησης και συμβιβασμού δύο ισότιμων έννομων δικαιωμάτων: Της ελευθερίας του Τύπου, ως παραμέτρου της ελευθερίας της έκφρασης, αφενός και της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης από κοινού με τον σεβασμό στην εγγενή αξιοπρέπεια κάθε ανθρώπου, αφετέρου.
Στο περίπλοκο αυτό ζήτημα, που κάθε άλλο παρά πρωτόφαντο ήταν, μπορούσαμε να διακρίνουμε δύο καλώς οχυρωμένα αντιμαχόμενα στρατόπεδα: Του πρώτου ηγείται ένα μέσο μετάδοσης απόψεων και πληροφοριών με διασφαλισμένη την δυνατότητα διατύπωσης και δημοσίευσης απόψεων και με δεδηλωμένο σατιρικό προσανατολισμό, ενώ στο άλλο έχουν συσπειρωθεί όλοι οι κατά ελεύθερη βούληση μυημένοι στη μουσουλμανική θρησκεία. Όσον αφορά στο «οπλοστάσιο» του πρώτου στρατοπέδου ο Καταστατικός Χάρτης ΟΗΕ και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου διαφυλάττουν ως κόρην του δημοκρατικού οφθαλμού την ελευθερία έκφρασης περιορίζοντάς τη μόνο χάριν προστασίας της εδαφικής ακεραιότητας ενός κράτους, της δημόσιας τάξης και ασφάλειας, της υγείας, ηθικής, υπόληψης ή δικαιωμάτων τρίτων προσώπων. Από το ίδιο λογικό πλαίσιο εκκινεί και το δικαίωμα στη βλασφημία, η καθύβριση δηλαδή των θείων με οποιοδήποτε τρόπο, το οποίο, αν και χαλιναγωγείται σε περίπτωση εθνικού, φυλετικού ή θρησκευτικού μίσους που υποκινεί διακρίσεις, εχθρότητα ή βία, ποτέ δεν αναιρείται, όπως είχε σημειώσει τότε και ο Γάλλος Πρόεδρος, Εμανουέλ Μακρόν. Όμως, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει κρίνει πως η ποινικοποίηση της βλασφημίας – όπου αυτή εφαρμόζεται- είναι συμβατή με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση με σκοπό την προφύλαξη της θρησκευτικής ελευθερίας. Προσωπικά πιστεύω πως ο περιορισμός στην ελεύθερη έκφραση πρέπει να πραγματοποιείται ύστερα από ενδελεχή έλεγχο της αιτιολογικής του βάσης, η οποία οφείλει να είναι σύμφωνη με την τελεολογική ερμηνεία του νόμου. Και αυτή η ερμηνεία δεν μπορεί επ’ ουδενί να εγείρει την υπόνοια της φίμωσης των δημοσιογραφικών οργάνων. Αυτή η αντικειμενική δυσχέρεια στην υποχώρηση των ανωτέρω δικαιωμάτων βαίνει αυξανόμενη στην εξεταζόμενη περίπτωση του σατιρικού περιοδικού. Η ιδιότητα αυτή του περιοδικού είναι που προδιαθέτει τους πολίτες ότι θα ασκηθεί ειρωνική και αλύγιστη κριτική σε ό,τι ταράζει την κοινωνική και πολιτική ζωή. Εντός αυτών των νομικών δεδομένων οι θιγόμενοι –δικαίως κατά τη γνώμη μου- στον τομέα των θρησκευτικών πεποιθήσεων θα έπρεπε να μπορούσαν απλώς να κατηγορήσουν τους παραγωγούς της σάτιρας για έλλειψη μέτρου και ασχημοσύνη διατρανώνοντας το σύνθημα «Εκάς οι βέβηλοι» («Μακριά οι ασεβείς») χωρίς να «νομιμοποιούνται ενεργητικά», όπως υποστηρίζεται νομικά, να μπορούν να στραφούν δικαστικά εναντίον τους με επιτυχία.
Η αλήθεια είναι πως σε δημοκρατικά κράτη η διαπίστωση της ακώλυτης ελευθερίας στην έκφραση συνιστά εξυγιαντικό συστατικό του πολιτεύματος. Η παρεμβατική δράση σε αυτήν ιδιώτη ή φορέα άσκησης κρατικής εξουσίας συνεπάγεται επί της ουσίας αποτυχία αυτού του πολιτειακού καθεστώτος. Αυτή, ωστόσο, η αξιωματική θέση δεν πρέπει να αποτελεί το «άλλοθι» όσων αγνοούν τους κανόνες του δημοκρατικού διαλόγου και της κοινωνικής ευπρέπειας, τους προερχόμενους από τη σύμφυτη αξιοπρέπεια και αυταξία κάθε ανθρώπου. Η αυθαίρετη ομιλία και η γραφή αυτών πρόκειται να παρασύρουν με χειμαρρώδη δύναμη τα επίσης συνταγματικά προβλεπόμενα δικαιώματα των συμπολιτών τους. Δυστυχώς, η «Charlie Hebdo» με τα διαδοχικά αντι-ισλαμικά δημοσιεύματα της και τη συγκατάθεσή να απεικονιστούν απέδειξε πως πλέον ενεργεί κατά το δοκούν, άσχετα με το αν συμπράττει σε αυτό και η γαλλική κυβέρνηση. Έχει υπερβεί το δημοκρατικό μέτρο προσομοιάζοντας στο σύμβολο της ανεξέλεγκτης εξουσίας του 1789, τη Βαστίλη. Μόνο που το 2021 η αυθαιρεσία αυτή έχει δημοσιογραφικό και εκδοτικό περίβλημα και καθίσταται απρόσβλητη από τον νόμο εξαιτίας των αφηρημένων κριτηρίων απόδειξής τέτοιας αυθαιρεσίας. Γι’ αυτό σε μία ισορροπημένη δημοκρατία, όπου καιροφυλακτεί ο κίνδυνος των εσωτερικών αντιφάσεων και αλληλοαναιρέσεων, έχουν οι πολίτες το καθήκον να διαγράφουν σαφείς γραμμές κατά την παράλληλη ενάσκηση των δικαιωμάτων τους. Και απαραίτητο προστάδιο είναι η ικανοποίηση τους με τα αναγνωρισμένα τους δικαιώματα και η αποφυγή της παράνομης κατάχρησής τους. Το γαλλικό περιοδικό εμφανίστηκε «αχόρταγο» με το δικαίωμα του να τοποθετείται ανεμπόδιστα, καθώς αυτό το δικαίωμα απέχει παρασάγκας από τη συστηματική, αλαζονική και τελικά αχρείαστη κατάδειξη της αντίθετης άποψης του. Αντιτίθεται στη θρησκόληπτη θέαση της ζωής από τους μουσουλμάνους και στην προσπάθεια καθολικής ισλαμοποίησης από θρησκευτικά μαινόμενους εξτρεμιστές. Η έντονη αναπαραγωγή, εντούτοις, των απόψεών τους είναι περιττή δεδομένου ότι αυτές είναι εκπεφρασμένες εδώ και πολύ καιρό μέσα από παρόμοια σατιρικά κείμενα και εκεί έπρεπε να μείνουν. Η φωτεινή απεικόνισή τους σε τοίχους δημοσίων κτιρίων όχι μόνο υποδήλωνε παλιμπαιδιστικές και προκλητικές τάσεις αλλά μαρτυρούσε περισσότερο τις ύπουλες προθέσεις εκ μέρους του περιοδικού και της συμπράττουσας γαλλικής ηγεσίας παρά ένα μήνυμα αλληλεγγύης έπειτα από τον θάνατο του καθηγητή ιστορίας Σαμιουέλ Πατί στις 16/10/2020. Προθέσεις που αφορούσαν στη χειραγώγηση και ιδεολογική στράτευση των πολιτών κατά του ισλαμικού φονταμενταλισμού. Παρότι ο τελευταίος συγκαταλέγεται στα διεθνή καρκινώματα, κανένας δεν μπορεί να λειτουργεί ως «κατασκευαστής» βουλήσεων για τους άλλους, έστω και ενάντια σε αυτό το φαινόμενο. Έτσι, και το λουκέτο σε πλήθος από χώρους θρησκευτικής λατρείας, η διεξαγωγή έρευνας σε ιδιωτικό χώρο υποτιθέμενων υπόπτων, ο έλεγχος σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι μαζικές απελάσεις ισλαμιστών –όλα αυτά άνευ επαρκούς λόγου και βασισμένα σε εικοτολογίες- δικαίωσαν πανηγυρικά τα τουρκικά κυβερνητικά στελέχη που κατήγγειλαν τις ψευδεπίγραφες προθέσεις της Γαλλίας κάνοντας λόγο για πολιτισμικό ρατσισμό. Και ασφαλώς, η συγκεκριμένη γαλλική πολιτική αναρρίπισε το μέτωπο της τρομοκρατίας εξοργίζοντας τους αποκρουστικούς ταραξίες. Με βεβαιότητα η δημοκρατία δεν οφείλει να υποχωρεί άτακτα απέναντι στους εχθρούς της, αλλά όταν το μάρμαρο το πληρώνουν αθώοι πολίτες η διαλλακτικότητα και η περίσκεψη πρέπει να βρίσκονται την πρώτη γραμμή.
Συμπερασματικά, η ισχύς των δημοκρατικών δικαιωμάτων με αρμονικό τρόπο, εν προκειμένω της ελευθερίας στην έκφραση και τη θρησκευτική συνείδηση, δεν μπορεί να υφίσταται στην πράξη από κανένα θεμελιώδη νόμο παρά μόνο από την καθημερινή μας πρακτική. Η εκμετάλλευση της πρώτης αρχής από τη «Charlie Hebdo» της κόστισε το 2015 οχτώ εργαζόμενους εξαιτίας τρομοκρατικής επίθεσης και μέχρι και το 2020 συνεχίζει να κοστίζει στο δημοκρατικό πολίτευμα. Ας βάλουμε ένα τέλος σε αυτήν την αιματηρή εκμετάλλευση. Άλλωστε, η τουρκική διοίκηση δεν φαίνεται να συγχωρεί, αντιθέτως τιμωρεί δικαίους και αδίκους !
Αριστείδης Κυπριώτης
Η αλήθεια όμως ήταν μακριά. Μια μέρα ξαφνικά, ένα γερό «χαστούκι» μας ξύπνησε για τα καλά. Ήταν ο θάνατος του νεαρού σπουδαστή στη Γαλακτοκομική Σχολή των Ιωαννίνων που μας έδειξε πού μπορεί να οδηγήσουν οι πλάκες μερικών. Και όμως παλιότερα, η υπόθεση του μικρού Άλεξ στη Βέροια, που «χάθηκε» χωρίς να ξέρει κανείς το γιατί, μας χτυπούσε το καμπανάκι για να μας ειδοποιήσει πως κάτι συμβαίνει. Κανένας όμως δεν το άκουσε.
